We staan als samenleving voor grote vraagstukken. De ene transitie en opgave wordt onmiddellijk gevolgd door de volgende en nooit eerder waren ze zo omvangrijk en complex. Dat er nu leiding wordt gevraagd op alle niveaus binnen de publieke sector ervaren we dagelijks. Maar hoe doen we dat en wat is hiervoor nodig?
Maakbaarheid en complexiteit
Kunnen we de twintigste eeuw typeren als de eeuw van de maakbaarheid en de 21ste eeuw voorlopig zien als de eeuw van de complexiteit? Tijdens het webinar zijn we ingegaan op de 'VUCA-wereld'. Het begrip VUCA, dat al in de jaren jaren ’90 is geïntroduceerd, is een acronym dat staat voor volatility, uncertainty, complexity en ambiguity. In het Nederlands vertaald als volatiel, onzeker, complex en ambigu.
In de VUCA-wereld zien we dat de vele veranderingen in de samenleving elkaar sneller opvolgen, de pieken en dalen hierbij hoger en dieper zijn en deze gepaard gaan met een grote onzekerheid en onvoorspelbaarheid. De opgaves en de vraagstukken waarmee we geconfronteerd worden, ervaren we als complex, waarbij alles met alles samenhangt en de uitkomst van een interventie onzeker is. Daarnaast ontbreken duidelijke oorzaak- en gevolgrelaties en worden we geconfronteerd met zogenaamde unknown unknows. Oftewel, we weten niet wat we niet weten.
Deze context vraagt om leiderschap dat het voortouw neemt, met betrokken partijen aan de slag gaat en onzekerheid en verandering als uitgangspunt neemt voor het handelen. Dat weten we uit de theorie, maar hoe werkt dat in de praktijk?
Promotieonderzoeken
Claudia van Mourik en Radenka Vukovic, beiden in oktober 2022 vanuit het Zijlstra Center gepromoveerd aan de Vrije Universiteit, onderzochten hoe in de praktijk van publieke organisaties het leiderschap wordt ingevuld: hoe kunnen een relationele ofwel collectieve benadering van leiderschap en leren en het concept van ‘dienend leiderschap’ daarbij ondersteunen? Wat zegt de theorie over deze benaderingen en hoe werk dit in de praktijk?
Claudia van Mourik laat met haar onderzoek 'Zoeken naar orde: leren van chaos' onder andere zien dat gemeentelijke managers bekend zijn met complexe vraagstukken en gedreven en gemotiveerd om invulling te geven aan een relationele (collectieve) benadering van leiderschap en leren. Haar onderzoek laat ook zien dat in hoeverre zij dit ook daadwerkelijk doen, varieert en afhankelijk is van de relationele en continu veranderende dynamiek tussen een aantal verschillende aspecten, namelijk: positiemacht, politieke organisatie, leercultuur, tijd en leiderschapskwaliteiten. Voor gemeentelijke managers en hun samenwerkingspartners betekent dit dat het van belang is dat zij ieder complex vraagstuk als nieuw en uniek beschouwen en dat zij, op basis van gelijkwaardige verhoudingen en door middel van een dialoog en reflectie, tot een horizontaal samenspel weten te komen. Het nemen van de leiding is hierdoor niet individueel en verticaal, maar collectief en horizontaal van aard. Dit sluit aan op de ontwikkelingen in de context waarin de vele opgaven en vraagstukken zich voordoen, maar leidt ook tot een spanningsveld met de huidige dominante wijze van organiseren. Bekijk haar proefschrift en interview in Holland Management Review voor meer informatie.
Radenka Vukovic laat met haar promotieonderzoek 'Van dirigeren naar inspireren' zien dat dienend leiderschap in de theorie verschillende benaderingen, modellen en definities kent. Het is te typeren als een manier van leidinggeven waarbij de belangen van anderen en van het grotere geheel op de eerste plaats staan. Dienend leiderschap is niet gebaseerd op macht, hiërarchie en status, maar op het ondersteunen en faciliteren van de groei van anderen, vanuit het hart. Medewerkers worden gezien als mens, als ‘hele persoon’, niet als human resource. Waarden die dienend leiderschap in zich draagt zijn nauw verbonden met begrippen uit het Christendom zoals bescheidenheid, rentmeesterschap, dienstbaarheid en loyaliteit.
Uit haar onderzoek naar dienend leiderschap binnen de Corporate Dienst van Rijkswaterstaat blijkt dat dienend leiderschap in de wortels van de eigen organisatiecultuur zit. Hoe directeuren, afdelingshoofden en medewerkers van de Corporate Dienst invulling geven aan dienend leiderschap is verschillend en afhankelijk van een aantal samenhangende elementen: karakter, rolopvatting, organisatiecultuur, context en tijd. Hieruit blijkt dat dienend leiderschap, gebaseerd op universele spirituele waarden, een dynamisch fenomeen is dat afhankelijk van deze elementen, die nauw met elkaar verbonden zijn, continue in beweging is en zeker kan bijdragen aan het leidinggeven in een VUCA wereld. Bekijk haar proefschrift.
Op de vraag: “Hoe neem ik nu de leiding?” zijn in een word cloud de antwoorden samengevat. Deze toont de grote verscheidenheid aan handelingsperspectieven en de rode draad, namelijk de aandacht voor elkaar als mensen.
Verbinden van theorie en praktijk
Beide promotieonderzoeken onderstrepen hoe krachtig het verbinden van inzichten uit de theorie met de praktijk kan zijn. Hoe de theorie helpt om preciezer naar de praktijk te kijken en daarmee ook tot nieuwe perspectieven van handelen kan leiden. Tegelijkertijd maken beide onderzoeken duidelijk dat in de praktijk, de theorie toch altijd weer anders uitpakt en dat deze inzichten ook de theorie weer kunnen verrijken.
Het combineren van theorie en praktijk en het verbinden van het denken en doen is een van de belangrijkste pijlers in het onderwijs en onderzoek van Het Zijlstra Center. Dat daagt ons continue uit en inspireert ons om het onderwijs van Het Zijlstra Center samen met (semi-)publieke organisaties te blijven ontwikkelen.
Ook in 2023 blijven we ons daarvoor inzetten; voor het creëren van publieke waarde op een duurzame wijze. Al doende…en al lerend.