Tekst: Shirley Haasnoot | Foto's: David Meulenbeld
Ze is minder activistisch dan vroeger, vertelt Willemijn Born (1997), promovendus aan de rechtenfaculteit. ‘Hoe meer ik aan de universiteit leerde over demonstraties en hoe ze werken, des te vaker dacht ik tijdens protestbijeenkomsten: ik zie hier alleen maar mensen die het toch al met me eens zijn. En daar staan we weer met z’n allen, een paar uur in de kou op de Dam.’
Voor haar proefschrift Dissecting Dissent: Nonviolent Resistance in Post Soviet-Regimes verdiepte Born zich in hoe burgers voor hun rechten kunnen opkomen en hoe ze daarbij geweldloos verzet effectief kunnen inzetten. Haar onderzoek is bijna afgerond; ze hoopt in 2025 te promoveren.
‘Niet iedereen kan de wapens opnemen’
‘Ik heb gekeken naar de strijd tussen een autoritaire overheid en de mensen die een andere regering willen, of onafhankelijkheid of ingrijpende politieke hervormingen,’ zegt Born. ‘Hoe zorg je ervoor dat een regime naar je luistert? Niet iedereen kan de wapens opnemen, maar demonstreren, boycotten of staken kunnen de meeste mensen wel.’
Ze leerde een woordje Russisch maar sprak voornamelijk in het Engels, of via een tolk, met zo’n vijftig dissidenten, journalisten, actievoerders, activisten en oppositieleiders uit Turkmenistan, Belarus en Kirgizië. De bewoners van deze drie voormalige Sovjet-landen leven onder een dictatoriaal bewind en hebben zich daar op verschillende manieren tegen verzet.
‘Turkmenistan heeft prachtige marmeren pleinen waarop niemand te zien is’
‘Ik begon met Turkmenistan, daarover had ik een aflevering van de Netflixserie Dark Tourist gezien. Het is een land met een zeer repressief regime dat grotendeels de grenzen gesloten houdt. Verzet vanuit de bevolking is er nauwelijks. De hoofdstad, Asjchabad, heeft prachtige marmeren pleinen waarop niemand te zien is. Ik vroeg me bij het zien van dat programma af hoe het zou zijn om in zo’n land op te groeien, om er te wonen. En vooral ook: waarom pik je dat? Waarom doe je er niets aan?’
Vervolgens richtte ze zich op Belarus en Kirgizië, landen waar protesten wel van de grond kwamen. In Belarus ontstond een grote geweldloze beweging die veel impact heeft gehad. Maar het lukte de burgers daar in 2020 niet om het inmiddels dertig jaar oude regime van dictator Lukashenko omver te werpen; uiteindelijk werden de protesten hard neergeslagen.
‘Geweldloos verzet leidde drie keer tot een regimeverandering’
Kirgizië kon Born als enige land veilig bezoeken. ‘Ik kon er zelfs enkele hoge overheidsfunctionarissen spreken en als toerist door het land reizen’, vertelt ze. Geweldloos verzet van burgers leidde hier in de afgelopen drie decennia drie keer tot een regimeverandering. Toch leven de bewoners in een dictatuur die steeds repressiever wordt.
In haar proefschrift bespreekt Born de manieren waarop de actievoerders uit de drie verschillende landen zich geweldloos hebben verzet. Ze laat patronen zien, bijvoorbeeld dat een succesvolle revolutie leunt op sterke informele banden. ‘In Turkmenistan zijn mensen erg van elkaar geïsoleerd vanwege de zware repressie. Dat maakt het bijna onmogelijk om daar iets te bereiken. In Belarus komen burgers wat meer in aanraking met elkaar. En in Kirgizië is er contact tussen allerlei groepen; die konden elkaar aansporen om te protesteren en demonstreren.’
Een succesvolle revolutie leunt op sterke informele banden
Uit de successen of het falen van verzetsgroepen vallen lessen te trekken. Zo werden burgers in Kirgizië succesvoller naarmate ze meer ervaring kregen. In Belarus wisten mensen daarentegen niet goed hoe je een beweging effectief opzet, simpelweg omdat ze dat nooit eerder hadden gedaan. Ze probeerden van alles uit maar hadden vaak geen lange langetermijnstrategie. Born: ‘Daar zouden ngo’s en mensenrechtenorganisaties buiten Belarus mee kunnen helpen.’
Om echte verandering te bewerkstelligen is alleen demonstreren niet effectief genoeg, zegt Born. ‘Boycotten, staken, bezetten… dat zijn methodes die pijn doen. Met een boycot kun je de economische belangen van een land schaden. Een staking treft functies waar een regime afhankelijk van is. Dat heeft effect. Als het niets kost wordt de staat ook niet onder druk gezet.’
Een andere belangrijke voorwaarde voor het succes van geweldloos verzet is dat het wordt gesteund door zoveel mogelijk groepen in de samenleving, zoals dat in Kirgizië het geval was. ‘Je moet het niet van gelijkgezinden hebben maar proberen om alle stemmen achter je te krijgen. Ook die waar het regime op leunt, zoals de oligarchen, en de mensen die bij de politie of de overheid werken.’
De conclusies van haar promotieonderzoek wil Born nadrukkelijk naar buiten brengen. Daartoe werkt ze, met financiële steun van de VUvereniging, aan een publicatie in tijdschriftvorm. In januari 2025 wordt deze gepresenteerd en uitgedeeld tijdens VU-symposium Knowledge Is Power, met een paneldiscussie met dissidenten uit de door Born onderzochte landen.
‘Vroeger was ik al een meisje dat voor walvissen langs de deuren ging’
Ook mensenrechtenorganisaties zijn uitgenodigd. ‘Ik hoop dat mijn onderzoek praktische relevantie zal hebben’, zegt Born. ‘Vroeger was ik al een meisje dat voor walvissen langs de deuren ging. En in de strijd tegen onrecht denk ik dat een academische blik goed bij me past.’
